سرشت به رفتارهای ذاتی و ویژگی‌های درونی فرد اشاره دارد که از بدو تولد در او نهفته است، هر کودک به دلیل ویژگی‌های ژنتیکی و محیطی که در آن رشد می‌کند، رفتارهای خاص و منحصر به فرد خود را دارد و این ویژگی‌ها می‌توانند شامل احساسات، واکنش‌ها و شیوه‌های تعامل او با دنیای اطرافش باشند در واقع، سرشت کودک یک ترکیب از عواملی است که بر اساس آن، او در مواجهه با موقعیت‌های مختلف، واکنش‌های خاصی نشان می‌دهد.
یکی از عواملی که بر سرشت کودک تاثیر می‌گذارد، ژنتیک است و مطالعات نشان داده‌اند که ویژگی‌های رفتاری بسیاری از کودکان، از جمله میزان فعالیت، حساسیت به محرک‌ها و حتی الگوهای خواب، ریشه در ساختار ژنتیکی آنها دارد به علاوه، محیط نیز نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری سرشت کودک دارد شرایط زندگی، خانواده، فرهنگ و تجربه‌های اولیه زندگی می‌توانند تأثیرات عمیقی بر شخصیت و رفتار کودک بگذارند.
برای والدین و مربیان، شناخت سرشت کودک امری ضروری است، چرا که این شناخت می‌تواند به آنها کمک کند تا روش‌های تربیتی و تعاملاتی متناسب با ویژگی‌های خاص کودک اتخاذ کنند. هر کودک نیاز به رویکرد خاص خود دارد و آگاهی از سرشت او می‌تواند مسیر مناسبی برای ایجاد ارتباط بهتر، پرورش رفتارهای مثبت و تقویت سلامت روانی وی باشد.
سرشت چیست؟
سرشت به مجموعه‌ای از رفتارهای ذاتی و همچنین الگوهای رفتاری خاص اطلاق می‌شود که به طور طبیعی در هر فرد وجود دارد و این ویژگی‌ها موجب شکل‌گیری رفتارهای منحصر به فرد شخص می‌گردند که او را از دیگران متمایز می‌کنند و به عبارت دیگر، سرشت به ویژگی‌های درونی فرد اشاره دارد که از بدو تولد در او وجود داشته و بر نحوه واکنش او به موقعیت‌ها و تعاملات مختلف تأثیر می‌گذارد.
مطالعات علمی بسیاری نشان می‌دهند که سرشت هر فرد عمدتاً تحت تاثیر ژنتیک قرار دارد و تحقیقات در زمینه ژنتیک نیز نشان داده است که بسیاری از ویژگی‌های رفتاری فردی، نظیر میزان فعالیت، حساسیت به محرک‌ها و شیوه‌های واکنش به استرس، به طور عمده از والدین به ارث می‌رسد حتی در میان خواهران و برادران، که از نظر ژنتیکی شباهت‌های زیادی دارند، می‌توان تفاوت‌های قابل توجهی در سرشت مشاهده کرد.
درک و همچنین شناخت سرشت کودکان به والدین و مربیان این امکان را می‌دهد که به راحتی با آنها سازگار شوند و نیازهای خاص آنها را به بهترین نحو برطرف کنند چرا که این درک می‌تواند به بهبود روابط و تعاملات کمک کرده و به والدین این توانایی را می‌دهد تا از روش‌های تربیتی متناسب با ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری کودک استفاده کنند.
انواع سرشت کودکان
کودکان از نظر سرشتی به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و این دسته‌ها عبارتند از:
کودکان آسان
حدود 40 درصد از کودکان در این گروه قرار دارند، این کودکان معمولاً الگوهای خواب و بیداری منظمی دارند و به راحتی با تغییرات محیطی یا وقایع جدید سازگار می‌شوند و از آنجا که این کودکان به طور طبیعی انعطاف‌پذیر و سازگار هستند، در برابر تغییرات و وقایع اطراف خود واکنش‌های مثبت نشان می‌دهند.
همانطور که از نام این دسته پیداست، کودکان آسان معمولاً خوش‌رو و خوش‌خلق هستند و در مقایسه با کودکان دیگر کم‌گریه نیز هستند، میزان فعالیت آنها در حد معمول است و در موقعیت‌های جدید یا در مواجهه با افراد ناآشنا، به طور کلی واکنش‌های مثبتی از خود بروز می‌دهند. این کودکان معمولاً از نظر برنامه‌های روزمره مانند خواب، تغذیه و دفع ادرار نظم خوبی دارند و به راحتی می‌توانند تغییرات در برنامه‌های روزانه را تحمل کنند.
یکی از ویژگی‌های مهم این کودکان تعامل مثبت آنها با مادر است، مادران این کودکان تمایل زیادی به نزدیک شدن و مراقبت از فرزند خود دارند و معمولاً از رسیدگی به این کودکان لذت می‌برند و به دلیل واکنش‌های مثبت کودک در پاسخ به مراقبت‌های مادر، مادر نیز انگیزه بیشتری برای مراقبت و نگهداری از فرزند خود پیدا می‌کند.
در اغلب موارد، رابطه مثبت و اطمینان‌بخش بین مادر و کودک باعث ایجاد دلبستگی ایمن می‌شود و این به این معناست که کودک در پاسخ به نیازهای اولیه‌اش، به خصوص در دو سال اول زندگی، حمایت و توجه مناسب دریافت می‌کند و در نتیجه مادر را به عنوان فردی مورد اعتماد و منبع آرامش و امنیت می‌شناسد.
کودکان دشوار
گروه دیگری از کودکان که ویژگی‌های خاص خود را دارند، "کودکان دشوار" هستند این کودکان حدود 10 درصد از جمعیت کودکان را تشکیل می‌دهند و دارای ویژگی‌های خاصی در رفتار و الگوهای خواب هستند. یکی از مشخصه‌های اصلی این کودکان، الگوی خواب نامنظم و پایین بودن سطح انطباق‌پذیری آنهاست، این کودکان معمولاً به سختی با تغییرات محیطی و روزمره سازگار می‌شوند و در مواجهه با شرایط جدید واکنش‌های شدیدتری نشان می‌دهند.
کودکان دشوار معمولاً در صورتی که خواسته‌ای داشته باشند، به راحتی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرند و به طور مداوم برای رسیدن به هدف خود اصرار می‌کنند و حتی زمانی که والدین تلاش می‌کنند حواس آنها را پرت کنند، این کودکان اغلب به راحتی از مسیر خود منحرف نمی‌شوند. یکی دیگر از ویژگی‌های این کودکان، بی‌میلی آنها به برقراری ارتباط جسمی با دیگران است بسیاری از این کودکان تمایلی به آغوش گرفتن از سوی مادر یا دیگر افراد نزدیک ندارند و حتی در صورتی که در آغوش گرفته شوند، به شدت بی‌قرار می کنند و ناراحت می‌شوند.
این ویژگی‌های خاص در برخی مواقع می‌تواند برای والدین چالش‌برانگیز باشد زیرا مادران این کودکان معمولاً در فرآیند مراقبت و رسیدگی به نیازهای فرزند خود با مشکلات و ناکامی‌هایی مواجه می‌شوند و این احساسات نارضایتی می‌تواند انگیزه آنها را کاهش دهد و به دنبال آن، بسیاری از مادران ممکن است دچار اضطراب یا حتی افسردگی شوند. آنها ممکن است از روش‌های مختلفی برای ایجاد ارتباط موثر با فرزند خود استفاده کنند، اما اغلب با شکست مواجه می‌شوند و این مسئله می‌تواند به احساس بی‌کفایتی و استرس منجر گردد.
کودکان دیر جوش
کودکان دیر جوش، که حدود 15 درصد از کودکان را شامل می‌شوند، ویژگی‌های خاصی دارند که آنها را از دیگر کودکان متمایز می‌کند چرا که این کودکان معمولاً کم‌تحرک، بداخلاق و حتی گوشه‌گیر هستند آنها در مواجهه با محیط‌های اجتماعی مانند مهدکودک یا مهمانی‌ها معمولاً دیرتر سازگار می‌شوند و این عدم سازگاری می‌تواند منجر به مشکلاتی در برقراری ارتباط و دوست‌یابی شود و از آنجا که این کودکان به راحتی وارد تعاملات اجتماعی نمی‌شوند، مهارت‌های ارتباطی آنها معمولاً ضعیف است و در بسیاری از مواقع در ایجاد روابط دوستی با همسالان خود نیز دچار مشکل می‌شوند.
کودکان دیر جوش اغلب خجالتی و کم‌رو هستند و معمولاً از اعتماد به نفس پایینی برخوردارند و به همین دلیل، آنها در موقعیت‌های اجتماعی احساس ناامنی می‌کنند و ممکن است به دلیل ترس از طرد شدن یا قضاوت شدن، از برقراری ارتباط با دیگران خودداری کنند در حقیقت، دنیای این کودکان به نظر ناامن و غیرقابل اعتماد می‌آید.
با توجه به ویژگی‌های رفتاری و واکنش‌های این کودکان در روابط اجتماعی، دلبستگی آنها معمولاً از نوع "دلبستگی ناایمن اجتنابی" است و این نوع دلبستگی زمانی شکل می‌گیرد که کودک در روابط اولیه خود، به ویژه با مادر، احساس اطمینان و امنیت کافی دریافت نکرده است و در این حالت، کودک ممکن است از برقراری ارتباط عاطفی و نزدیک با دیگران اجتناب کند و به جای آن ترجیح دهد که خود را از دیگران دور نگه دارد.
ابعاد سرشتی کودکان
برای درک بهتر ابعاد سرشتی کودکان، می‌توان یک طیف تصور کرد که در یک طرف آن کودکانی قرار دارند که خصوصیات رفتاری بسیار برجسته‌ای دارند و در طرف دیگر، کودکانی هستند که این خصوصیات به میزان کمتری در آنها بروز پیدا می‌کند و در این طیف، کودکانی نیز وجود دارند که ویژگی‌های رفتاری‌شان در حد وسط قرار دارد بنابراین ابعاد سرشتی کودکان را می‌توان به چندین دسته‌بندی مختلف تقسیم کرد که به شرح زیر است:
هیجانی بودن کودک
یکی از ابعاد سرشتی مهم در کودکان، میزان هیجانی بودن آنهاست، برخی از کودکان احساسات خود را به شدت و به راحتی بروز می‌دهند برای مثال، زمانی که این کودکان خوشحال می‌شوند، خوشحالی خود را با فعالیت‌های پرانرژی مانند پریدن، رقصیدن یا فریاد زدن نشان می‌دهند و برعکس، در مواقعی که دچار ناراحتی یا مشکل می‌شوند، احساسات خود را به شدت نشان می‌دهند و حتی ممکن است گریه کنند از همین رو در چنین مواقعی، والدین باید به کودک خود آموزش دهند که احساسات خود را شناسایی کرده و برای ابراز آنها مرزهای مناسبی تعیین کنند. همچنین، این کودکان باید به تدریج یاد بگیرند که احساسات خود را به صورت کلامی و با استفاده از زبان بیان کنند تا بتوانند در موقعیت‌های مختلف، به صورت مؤثری ارتباط برقرار کنند.
از سوی دیگر، کودکانی وجود دارند که در ابراز احساسات خود، کمتر خود را نشان می‌دهند و ممکن است نتوانند به راحتی هیجانات خود را بروز دهند. این کودکان معمولاً سطح هیجانی کمتری دارند و ممکن است در مواقع اضطراب یا ناراحتی، احساسات خود را در درون خود نگه دارند از همین رو در چنین مواردی، والدین باید به این کودکان کمک کنند که یاد بگیرند در زمان نیاز، احساسات خود را شناخته و از آنها استفاده کنند تا بتوانند بهتر با دنیای بیرون ارتباط برقرار کنند.
میزان سطح فعالیت
کودکان از نظر سطح فعالیت، تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر دارند، برخی از کودکان سطح فعالیت پایینی دارند، به این معنا که آنها بدون نیاز به تحرک و فعالیت زیاد، محیط اطراف خود را مشاهده و بررسی می‌کنند. این کودکان معمولاً از فعالیت‌های آرام و متمرکز مانند حل پازل، گوش دادن به موسیقی یا مطالعه لذت می‌برند آنها می‌توانند ساعت‌ها به این فعالیت‌ها پرداخته و به راحتی در یک مکان ثابت بمانند. این کودکان اغلب در نظر دیگران مودب و آرام به نظر می‌رسند و والدین معمولاً به راحتی می‌توانند با آنها تعامل کنند و در شرایط مختلف احساس راحتی کنند.
در مقابل، گروه دیگری از کودکان هستند که سطح فعالیت بیشتری دارند، این کودکان از همان سنین کودکی معمولاً بسیار پرجنب‌وجوش هستند و قادر به نشستن در یک مکان برای مدت طولانی نیستند آنها تمایل دارند که در اطراف خود جست‌وجو کنند، ورجه وورجه کنند و حتی در خواب نیز آرام نمی‌مانند و بدنشان مدام در حال حرکت است حتی این کودکان در سنین مدرسه ممکن است رفتارهایی شبیه به بیش‌فعالی از خود نشان دهند.
مهم است که بدانیم این کودکان در واقع مشکلی جدی ندارند، بلکه آنها به میزان زیادی انرژی دارند و نیاز به فضایی دارند که بتوانند این انرژی را تخلیه کنند بنابراین برای آنها، فراهم آوردن محیط‌هایی که امکان فعالیت فیزیکی و بازی‌های پرتحرک را فراهم کنند، می‌تواند به تنظیم انرژی و کمک به بهبود تمرکز و رفتارشان در دیگر فعالیت‌ها کمک شایانی کند.
کیفیت خلق و خوی کودکان
کیفیت خلق و خوی کودکان می‌تواند تفاوت‌های زیادی داشته باشد به طور مثال برخی از کودکان به طور طبیعی خوش‌خلق، خنده‌رو و با انرژی مثبت هستند. این کودکان به راحتی با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند و در اغلب مواقع رفتارهای شاد و مثبت از خود نشان می‌دهند آنها معمولاً در موقعیت‌های اجتماعی احساس راحتی می‌کنند و تمایل دارند که در جمع‌ها و فعالیت‌های گروهی شرکت کنند.
در مقابل، گروه دیگری از کودکان هستند که برخلاف کودکان خوش‌خلق، خلق و خوی ملایم‌تری دارند این کودکان ممکن است در موقعیت‌هایی که به آنها علاقه ندارند یا وقتی خواب کافی نداشته باشند، دچار عصبانیت، نگرانی و حتی غمگینی شوند به عبارت دیگر، آنها به شدت تحت تاثیر نیازهای جسمی و محیطی خود قرار دارند و در صورت عدم تأمین این نیازها، ممکن است واکنش‌های منفی از خود نشان دهند، این تفاوت‌ها در خلق و خو می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، محیط زندگی و تجربیات اولیه باشد.
خوگیری کودک
کودکان در مواجهه با افراد و محیط‌های جدید، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهند، برخی از کودکان به راحتی و بدون هیچ تردیدی با محیط‌های جدید و افراد ناشناخته خو می‌گیرند و احساس غریبگی نمی‌کنند این کودکان به طور طبیعی انعطاف‌پذیر هستند و به سرعت در محیط‌های جدید احساس راحتی می‌کنند.
اما گروه دیگری از کودکان هستند که در ابتدا با افراد یا مکان‌های جدید کناره‌گیری کرده و ممکن است خجالتی به نظر برسند، این کودکان ممکن است ابتدا احساس عدم امنیت کنند اما به تدریج و با گذشت زمان، هنگامی که احساس اعتماد و راحتی بیشتری پیدا می‌کنند، از حالت انزوا خارج شده و ارتباط برقرار می‌کنند از همین رو این دسته از کودکان، نیاز به زمان دارند تا به محیط جدید و همچنین افراد ناآشنا عادت کنند.
در صورتی که کودک شما از ابتدا تمایل به کناره‌گیری دارد، مهم است که به او فرصت دهید تا به تدریج احساس راحتی کند بنابراین از انتقاد کردن و فشار آوردن به او جدا خودداری کنید، زیرا این کار تنها می‌تواند اضطراب کودک را افزایش دهد و او را بیشتر به شما وابسته کند در عوض، بهتر است با آرامش و صبر به کودک خود کمک کنید تا در محیط‌های جدید احساس امنیت بیشتری پیدا کند.
میزان توجه و حواس‌پرتی کودک
کودکان در میزان توجه و تمرکز خود تفاوت‌های قابل توجهی دارند، برخی از کودکان قادرند برای انجام فعالیت‌های خود پافشاری زیادی به خرج دهند و با تمرکز بالا بر روی کارشان، تا پایان آن را به انجام رسانند. این کودکان معمولاً توانایی حفظ توجه و استمرار در انجام یک فعالیت را دارند و سعی می‌کنند تا حواسشان از انجام کارشان پرت نشود.
در مقابل، گروه دیگری از کودکان وجود دارند که ممکن است به راحتی تمرکز خود را از دست بدهند. این کودکان ممکن است به دلیل عواملی چون خستگی، ناامیدی یا حتی بی‌حوصلگی، نتوانند توجه خود را به طور مداوم بر روی فعالیتی حفظ کنند آنها ممکن است به اتفاقات و محرک‌های اطراف خود توجه بیشتری داشته باشند، که این امر باعث می‌شود تمرکز شان کاهش یابد و در نهایت از ادامه فعالیت منصرف شوند.
بنابراین بسیار مهم است که والدین به این تفاوت‌ها توجه کنند و شرایط مناسب را برای هر کودک فراهم کنند تا به بهبود تمرکز و توجه کودک کمک کنند لازم به ذکر است که برای کودکان با توانایی تمرکز پایین‌تر، ممکن است نیاز باشد محیطی فراهم کرد که عوامل حواس پرتی کمتری داشته باشد و زمان‌های استراحت کافی نیز برای آنها در نظر گرفته شود.
آستانه مطلق
کودکان در میزان حساسیت به محرک‌های محیطی تفاوت‌های قابل توجهی دارند برخی از کودکان به شدت حساس هستند و به محض مواجهه با کوچک‌ترین تغییرات در صدا، بو یا طعم، واکنش‌های شدیدی نشان می‌دهند. این کودکان آستانه حسی پایینی دارند، به این معنا که حتی محرک‌های ضعیف نیز می‌توانند توجه و واکنش آنها را جلب کنند.
در مقابل، گروه دیگری از کودکان هستند که نسبت به همین محرک‌ها واکنش‌های کمتری نشان می‌دهند این کودکان آستانه حسی بالاتری دارند و نسبت به تغییرات محیطی حساسیت کمتری دارند حتی آنها ممکن است در برابر صداها، بوها و یا طعم‌های مختلف واکنش نشان ندهند و نسبت به محیط اطراف خود نیز کمتر تحت تاثیر قرار گیرند.
از همین رو شناخت آستانه حسی کودک می‌تواند به والدین کمک کند تا محیط مناسبی را برای رشد و همچنین آرامش کودک خود فراهم آورند و رفتارهای خاص کودک را بهتر درک کنند.
کودکان منظم
کودکان از نظر نظم و ترتیب در انجام فعالیت‌های روزانه تفاوت‌های زیادی دارند برخی از کودکان الگوی منظم و ثابتی برای خوابیدن و غذا خوردن دارند و به راحتی در این فعالیت‌ها پیوستگی و ثبات را حفظ می‌کنند. این کودکان معمولاً از زمان‌های مشخص برای خواب و تغذیه پیروی کرده و این نظم به آنها کمک می‌کند تا احساس امنیت و راحتی بیشتری داشته باشند.
در مقابل، گروه دیگری از کودکان هستند که در انجام کارهای روزمره، نظیر خوابیدن و غذا خوردن، نظم کمتری دارند حتی این کودکان ممکن است به طور غیر منظم بخوابند یا در غذا خوردن نیز دچار مشکلاتی شوند، که ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی مانند بدخوابی و بدغذایی در آنها گردد علاوه بر این، این کودکان ممکن است در فرایندهایی مانند آموزش رفتن به توالت نیز با چالش‌هایی مواجه شوند و این موضوع می‌تواند به دلیل عدم وجود نظم در فعالیت‌های روزانه باشد.
در چنین مواقعی، والدین باید با صبر و دقت بیشتری به ایجاد روتین‌های منظم برای کودک بپردازند تا به تدریج کودک به این الگوهای روزانه عادت کند و احساس راحتی بیشتری در انجام این فعالیت‌ها پیدا کند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
برای تشخیص سبک سرشتی کودک، معمولاً باید دو سال از تولد او گذشته باشد زیرا در دو سال اول زندگی، نوزادان ویژگی‌های رفتاری مشابهی از خود نشان می‌دهند و تمایزات خاص سرشتی به وضوح دیده نمی‌شود اما پس از گذشت دو سال، والدین می‌توانند سبک‌های سرشتی کودک خود را بهتر شناسایی کنند و ویژگی‌های رفتاری خاص او را درک کنند.
این نکته مهم است که خصلت‌های سرشتی یک فرد معمولاً تا پایان عمر با او همراه خواهد بود و تغییرات عمده در آنها به ندرت اتفاق می‌افتد به همین دلیل، شناخت این ویژگی‌ها در دوران کودکی، به والدین این امکان را می‌دهد که بهترین رویکرد تربیتی را متناسب با ویژگی‌های رفتاری کودک خود انتخاب کنند.
بنابراین، والدین برای ایجاد ارتباط موثر با کودک و پرورش او به بهترین نحو، باید به سبک سرشتی فرزند خود توجه کرده و در جهت پرورش خصوصیات مثبت او گام بردارند و به طور قطع این آگاهی می‌تواند به تسهیل فرآیند تربیتی و همچنین بهبود رابطه والدین و کودک کمک شایانی کند.