اصول تربیت برای پرورش یک کودک سالم
یک کودک سالم نه تنها در جنبه‌های جسمانی، بلکه در ابعاد روانی و اجتماعی نیز باید از رشد متعادلی برخوردار باشد چنین کودکی قادر است مراحل مختلف رشد خود را با موفقیت پشت سر بگذارد و در مواجهه با چالش‌های زندگی، انعطاف‌پذیری و توانایی حل مسئله را از خود نشان دهد. رشد سالم در تمامی این جنبه‌ها، پایه و اساس موفقیت او در زندگی آینده خواهد بود.
نقش والدین در تربیت فرزند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هر تصمیم یا رفتاری که در تعامل با کودک صورت می‌گیرد، تاثیر مستقیمی بر شکل‌گیری شخصیت او دارد. تربیت صحیح می‌تواند فرزندی را به جامعه معرفی کند که از لحاظ روانی سازگار، از نظر اجتماعی موفق و در زمینه‌های مختلف زندگی، انعطاف‌پذیر باشد و برعکس، بی‌توجهی به اصول تربیتی می‌تواند باعث ایجاد شخصیتی ناسازگار، پرخاشگر و ناکارآمد در کودک شود.
برای تربیت فرزند سالم، والدین باید همواره به این نکته توجه کنند که رفتارهای روزمره آن‌ها الگوی اصلی فرزندشان است رفتارهایی مانند ابراز محبت، گوش دادن فعال به صحبت‌های کودک و فراهم کردن محیطی امن و حمایتی، نه تنها بر رشد روانی او اثر مثبت می‌گذارد، بلکه اعتمادبه‌نفس و حس خودارزشمندی او را نیز تقویت می‌کند.
ویژگیهای یک کودک سالم از نظر روانی
یک کودک سالم از نظر روانی دارای ویژگی‌هایی است که او را برای زندگی اجتماعی، موفقیت تحصیلی و همچنین رشد فردی آماده می‌سازد. این ویژگی‌ها نه تنها بر پایه فطرت و سرشت کودک بنا می‌شوند، بلکه به شدت تحت تأثیر محیط تربیتی، ارتباطات خانوادگی و تعاملات اجتماعی او قرار دارند در ادامه، ویژگیهای اصلی یک کودک سالم از نظر روانی را به صورت جامع‌تر بررسی می‌کنیم:
1. کودک سالم، کودکی امیدوار است
امیدواری یکی از نشانه‌های بارز سلامت روانی در کودکان است کودکی که امیدوار باشد، به زندگی با دید مثبت نگاه می‌کند و در مواجهه با چالش‌ها، به جای احساس ناامیدی، راه‌حل‌هایی برای غلبه بر مشکلات می‌یابد. به طور قطع، امیدواری در کودکان به شدت با رویکرد مثبت والدین و محیط حمایتگر آن‌ها مرتبط است طبق تحقیقات روانشناسی، کودکانی که در محیطی امن و مشوق رشد می‌کنند، بیشتر تمایل دارند با امیدواری به آینده نگاه کنند. به طور مثال: فرض کنید کودکی در حال یادگیری دوچرخه‌سواری است اگر در هر بار زمین خوردن از سوی والدین تشویق شود و به او یادآوری کنند که شکست، بخشی از فرایند یادگیری است، این کودک یاد می‌گیرد که به جای تسلیم شدن، امیدوارانه تلاش کند تا موفق شود.
2. کودک سالم پر از شوق و انگیزه است
برای یک کودک سالم، واژه‌هایی مثل «نمی‌شود»، «نمی‌توانم» و «محال است» بی‌معنی هستند، چنین کودکی اغلب شاد است و نسبت به زندگی و امور روزمره دیدگاه دلگرم‌کننده‌ای دارد. از دید علمی علمی نیز انگیزه و شوق در کودکان از طریق محیطی مثبت، تعاملات محبت‌آمیز و فراهم کردن فرصت‌های یادگیری تقویت می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که آزادانه بازی می‌کنند و فرصت آزمودن ایده‌های خود را دارند، از اعتمادبه‌نفس و انگیزه بیشتری برخوردارند. به عنوان نمونه: کودکانی که در خانه اجازه ساختن سازه‌های ساده با لگو یا حل معماهای آسان را دارند، معمولاً هنگام مواجهه با مشکلات در آینده، راه‌حل‌های خلاقانه ارائه می‌دهند و به چالش‌ها با انگیزه بیشتری نزدیک می‌شوند.
3. کودک سالم عزت‌نفس کافی دارد
عزت‌نفس، یکی از مهم‌ترین ویژگیهای روانی کودک سالم است، کودکی که به توانایی‌ها و ارزش‌های خود باور داشته باشد، می‌تواند با چالش‌های مختلف زندگی، به‌ویژه در دوران مدرسه، به خوبی کنار بیاید. از دیدگاه علمی نیز افت تحصیلی و مشکلات رفتاری در مدرسه اغلب ناشی از عزت‌نفس پایین است از همین رو اگر کودکی احساس کند که ارزشمند نیست یا توانایی کافی ندارد، احتمال شکست تحصیلی و حتی بروز اختلالاتی مانند فوبیای اجتماعی افزایش می‌یابد.
در ادامه چند راه‌حل عملی و کاربردی ارائه می دهیم:
- در صورتی که کودک شما بیش از حد خجالتی یا کم‌رو است، به جای سرزنش، حتما دلایل این حالت را بررسی کنید.
- با یک روانشناس کودک مشورت کنید تا راهکارهای مناسبی برای تقویت عزت‌نفس او پیدا کنید.
- با تشویق‌های ساده، مانند تعریف کردن از تلاش‌های کوچک او، احساس خودباوری را در او تقویت کنید.
4. کودک سالم دیگران را دوست دارد
به طور قطع کودکی که قابلیت دوست داشتن و هم‌دلی با دیگران را دارد، از سلامت روانی بالایی برخوردار است چنین کودکی می‌تواند با افراد دیگر به خوبی ارتباط برقرار کند و در فعالیت‌های گروهی شرکت کند.
از لحاظ علمی نیز روابط اجتماعی سالم، یکی از شاخص‌های کلیدی رشد روانی کودک است، کودکانی که از نظر عاطفی و اجتماعی رشد مناسبی دارند، به طور طبیعی علاقه‌مند به برقراری ارتباط با دیگران هستند بنابراین انزوا و کناره‌گیری از دیگران می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات روانی باشد که نیاز به بررسی دقیق دارد.
مثلا کودکی که هنگام بازی با دوستانش بتواند اسباب‌بازی‌های خود را به اشتراک بگذارد یا به یکی از هم‌کلاسی‌های خود در انجام تکلیف کمک کند، نشانه‌هایی از هم‌دلی و تعامل مثبت اجتماعی را نشان می‌دهد.
برخی راه‌حل های عملی برای داشتن کودک سالم:
- کودک خود را به بازی‌های گروهی تشویق کنید.
- او را در فعالیت‌های اجتماعی مثل کارگاه‌های هنری یا کلاس‌های ورزشی ثبت‌نام کنید.
- رفتارهای هم‌دلانه او را با تحسین تقویت کنید تا این ویژگی در شخصیت او تثبیت شود.
5. کودک سالم احساس امنیت روانی دارد
یقینا امنیت روانی یکی از بنیادی‌ترین نیازهای روانی کودک است کودکانی که احساس امنیت می‌کنند، کمتر دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند و بهتر می‌توانند در محیط‌های مختلف رشد کنند.
طبق نظریه مازلو، امنیت یکی از نیازهای اساسی انسان است، کودکانی که در محیطی باثبات، قابل پیش‌بینی و پر از محبت بزرگ می‌شوند، به احتمال زیاد احساس امنیت می‌کنند و این احساس، پایه‌گذار اعتمادبه‌نفس و توانایی مواجهه با چالش‌ها در آینده است.
بنابراین کودکی که می‌داند والدینش همیشه برای حمایت از او حضور دارند و می‌تواند در مواقع سختی به آن‌ها تکیه کند، با اعتماد بیشتری به زندگی نگاه می‌کند و در محیط‌های جدید، مانند مدرسه، احساس راحتی بیشتری دارد.
بهترین راه‌حل های عملی برای داشتن کودک سالم که احساس امنیت روانی دارد:
- برای کودک خود وقت بگذارید و به نگرانی‌هایش گوش دهید.
- در مورد تغییرات بزرگ زندگی، مانند جابه‌جایی خانه یا مدرسه، با او صحبت کنید تا احساس امنیت بیشتری پیدا کند.
6. کودک سالم قدرت ابراز احساسات دارد
در نظر داشته باشید یک کودک سالم باید بتواند احساسات خود را به شیوه‌ای مناسب ابراز کند، چه احساس شادی و چه حتی ناراحتی. به طور قطع سرکوب یا ناتوانی در بیان احساسات می‌تواند منجر به مشکلات روانی در آینده شود.
مطالعات علمی بسیاری نشان داده‌اند کودکانی که از سنین پایین تشویق به بیان احساسات خود می‌شوند، کمتر دچار مشکلات رفتاری یا روانی مانند افسردگی و اضطراب می‌شوند.
به عنوان مثال: کودکی که بتواند به والدین خود بگوید «من امروز در مدرسه ناراحت شدم چون دوستم با من بازی نکرد»، در آینده بهتر می‌تواند روابط خود را مدیریت کند.
بنابراین بهترین راه حل برای داشتن کودک سالم این است که:
- از کودک خود بخواهید احساساتش را با کلمات بیان کند.
- به جای سرزنش یا قضاوت، به او نشان دهید که احساساتش بسیار ارزشمند هستند.
7. کودک سالم انعطاف‌پذیر است
انعطاف‌پذیری به معنای توانایی سازگاری با شرایط و تغییرات جدید است، بنابراین یکی از نشانه های بارز سلامت روان کودکان سالم می‌تواند این باشد، کودکانی که روان سالمی دارند در مواجهه با شکست یا تغییرات زندگی، خود را با شرایط تطبیق می دهند.
توضیحات علمی نیز نشان می دهند انعطاف‌پذیری با تقویت مهارت‌های حل مسئله و مدیریت استرس در کودکان مرتبط است، کودکانی که انعطاف‌پذیری بالایی دارند، در آینده با چالش‌های زندگی بهتر کنار می‌آیند.
به طور مثال: کودکی که بعد از تغییر معلم خود همچنان بتواند به خوبی در کلاس درس تمرکز کند و روابط جدیدی با معلم برقرار کند، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری اوست.
بهترین راه‌حل های عملی در این زمینه عبارتند از:
- کودک را تشویق کنید که در موقعیت‌های مختلف راه‌حل‌های جدید پیدا کند.
- هنگام شکست‌های کوچک، مانند باخت در یک بازی، به او نشان دهید که می‌تواند دوباره تلاش کند.
8. کودک سالم حس کنجکاوی و یادگیری دارد
کنجکاوی نیز یکی از ویژگیهای کلیدی کودکان سالم است چرا که این حس باعث می‌شود کودک همواره به دنبال یادگیری چیزهای جدید باشد و درک بهتری از دنیای اطراف خود پیدا کند.
توضیحات علمی نیز اثبات می کنند کنجکاوی به رشد شناختی کودک کمک می‌کند طبق نظریه پیاژه، کودکان از طریق کشف و تجربه محیط اطراف خود یاد می‌گیرند و این فرایند نقش مهمی در توسعه تفکر خلاق و همچنین توانایی حل مسئله دارد.
مثلا: کودکی که از والدین خود می‌پرسد «چرا آسمان آبی است؟» یا تلاش می‌کند با دست‌های خود یک وسیله ساده بسازد، در حال نشان دادن حس کنجکاوی خود است.
دو راه‌حل عملی برای تقویت حس کنجکاوی در کودک:
- به سوالات کودک پاسخ دهید و او را به جستجوی پاسخ‌های بیشتر تشویق کنید.
- وسایل ساده‌ای مانند کتاب‌های علمی یا بازی‌های آموزشی برای او فراهم کنید.
9. کودک سالم توانایی حل مسئله دارد
به طور قطع یک کودک سالم می‌تواند مشکلات کوچک روزمره خود را مدیریت کند و برای آن‌ها راه‌حل‌هایی پیدا کند چرا که این مهارت از دوران کودکی پایه‌ریزی می‌شود و در بزرگسالی به او کمک می‌کند.
مطالعات علمی نیز بر این اصل پایبند هستند که مهارت حل مسئله یکی از شاخص‌های هوش هیجانی است و کودکان با این توانایی می‌توانند احساسات خود را بهتر کنترل کنند و به طبع تصمیمات مناسب‌تری بگیرند.
به طور مثال: کودکی که هنگام خراب شدن یک اسباب‌بازی تلاش می‌کند آن را تعمیر کند، یا از بزرگ‌ترها کمک می‌خواهد، نشانه‌هایی از توانایی حل مسئله را در خود نشان می‌دهد.
راه‌حل عملی برای تقویت توانایی حل مسئله در کودکان:
- کودک را تشویق کنید که به جای وابستگی به دیگران، ابتدا خودش برای حل مشکلات تلاش کند.
- هنگام مواجهه با مشکلات، به او چند گزینه پیشنهاد دهید و بگذارید خودش یکی را انتخاب کند.
10. کودک سالم حس مسئولیت‌پذیری دارد
مسئولیت‌پذیری یکی از مهم‌ترین ویژگیهای شخصیتی است که باید در کودکان به خوبی تقویت شود زیرا کودکانی که مسئولیت‌پذیر هستند، به تعهدات خود پایبند می‌مانند و نسبت به اعمال خود احساس مسئولیت می‌کنند.
روانشناسان حوزه تربیت نیز بر این باورند که حس مسئولیت‌پذیری به تقویت استقلال کودک کمک می‌کند و او را برای مواجهه با چالش‌های زندگی آماده می‌سازد.
مثلا: کودکی که پس از بازی، اسباب‌بازی‌های خود را جمع می‌کند یا در انجام کارهای کوچک خانه کمک می‌کند، در حال یادگیری مسئولیت‌پذیری است.
دو راه‌حل عملی برای تقویت حس مسئولیت پذیری در کودکان:
- وظایف ساده‌ای به کودک بسپارید، مانند مرتب کردن تخت یا آب دادن به گل‌ها.
- او را برای انجام مسئولیت‌هایش تشویق و تحسین کنید.
در نهایت، یک کودک سالم از نظر روانی، امیدوار، شاد، با انگیزه، دارای عزت‌نفس بالا و اجتماعی است. والدین با ایجاد محیطی امن و محبت‌آمیز، تشویق رفتارهای مثبت و برقراری ارتباط نزدیک با کودک، می‌توانند در تقویت این ویژگی‌ها نقش کلیدی ایفا کنند.
روش‌هایی برای داشتن فرزند سالم از نظر روانی
رشد و پرورش یک فرزند سالم از نظر روانی نیازمند توجه به جزئیات رفتار و نیازهای او است از همین رو در ادامه، روش‌هایی علمی و کاربردی برای کمک به والدین در این مسیر ارائه می‌شود:
1. فرزندتان را تحسین کنید
تحسین کودکان، اعتمادبه‌نفس آن‌ها را تقویت کرده و احساس ارزشمندی در آن‌ها ایجاد می‌کند تحقیقات نشان داده‌اند که تقویت مثبت یکی از موثرترین روش‌های تربیتی است، تحسین به کودک می‌آموزد که رفتارهای مثبتش ارزشمند هستند و او را به تکرار آن‌ها ترغیب می‌کند. به طور مثال به جای تحسین کلی مثل «آفرین!»، مشخصاً بگویید: «آفرین که اسباب‌بازی‌هایت را جمع کردی!» این کار به او نشان می‌دهد که رفتار خاصی مورد تایید شماست.
2. محبت بدون قید و شرط نثار کنید
عشق بی‌قید و شرط پایه و اساس سلامت روانی کودک است او باید بداند که صرف‌نظر از اشتباهاتش، والدین همیشه دوستش دارند. طبق نظریه دلبستگی، کودکانی که احساس می‌کنند بدون قید و شرط مورد محبت هستند، احساس امنیت بیشتری دارند و در بزرگسالی روابط سالم‌تری خواهند داشت بنابراین; روزانه زمانی را به ابراز محبت اختصاص دهید؛ مثلاً با کودک صحبت کنید یا او را در آغوش بگیرید. هنگام اصلاح رفتار او، محبت خود را حفظ کنید و فقط به نقد رفتار بپردازید.
3. خانه‌ای امن و مطمئن فراهم کنید
یک محیط امن و آرام به کودکان کمک می‌کند تا بدون اضطراب رشد کنند و مطمئنا محیطی که عاری از خشونت، تنش و استرس باشد، به رشد سالم مغز کودک کمک می‌کند. کودکانی که در محیط‌های پر استرس بزرگ می‌شوند، ممکن است دچار مشکلات رفتاری یا روانی شوند بنابراین: فضای خانه را آرام نگه دارید و در صورت اختلاف بین والدین، بحث‌ها را در مقابل کودک انجام ندهید. از رفتارهای خشونت‌آمیز یا تهدید آمیز نسبت به کودک خودداری کنید.
4. گاهی همبازی آن‌ها شوید
بازی با کودکان نه‌تنها فرصتی برای تقویت روابط است، بلکه به آن‌ها حس ارزشمندی می‌دهد، بنابراین بازی با کودک باعث تقویت مهارت‌های اجتماعی، شناختی و عاطفی او می‌شود و به طور قطع، والدینی که با فرزندان خود وقت می‌گذرانند، رابطه قوی‌تری با آن‌ها ایجاد می‌کنند. توصیه می شود زمانی که با کودک خود بازی می‌کنید، مانند او عمل کنید و از قوانین بازی پیروی کنید این رفتار شما به او نشان می‌دهد که نظرات و علایقش برای شما مهم است.
5. از اظهار نظرهای کنایه‌آمیز پرهیز کنید
توجه داشته باشید که کنایه و سرزنش مکرر می‌تواند اعتمادبه‌نفس کودک را کاهش دهد و او را دچار اضطراب کند. مطمئنا کودکانی که مورد انتقاد کنایه‌آمیز قرار می‌گیرند، ممکن است به خودپنداره منفی دچار شوند و این امر تاثیر منفی بر سلامت روانی و روابط اجتماعی آن‌ها خواهد گذاشت، بنابراین در صورت اشتباه کودک، به جای سرزنش، راه‌حل ارائه دهید مثلاً به جای گفتن «تو همیشه خراب می‌کنی!» بگویید: «این بار بهتر است دقت بیشتری داشته باشی.»
علائم هشدار دهنده اختلالات روحی در کودکان
شناخت زودهنگام علائم اختلالات روانی می‌تواند به درمان سریع‌تر کمک کند. برخی از این علائم عبارتند از:
1. اضطراب و نگرانی دائمی
کودکی که دائماً نگران است و نمی‌تواند آرامش داشته باشد، ممکن است به اختلال اضطراب دچار باشد و بهترین راه‌حل کمک گرفتن ار مشاور و روانشناس کودک است چرا که مشاوره روانشناسی می‌تواند به کودک کمک کند تا با ترس‌ها و نگرانی‌هایش کنار بیاید.
2. کابوس‌های شبانه مکرر
کابوس‌های مکرر ممکن است نشان‌دهنده استرس یا ترس‌های درونی کودک باشد بنابراین بهتر است در ابتدا علل احتمالی را بررسی کرده و با او صحبت کنید و اگر ادامه یافت حتما به مشاور مراجعه کنید.
3. نمرات پایین علی‌رغم تلاش زیاد
کودکانی که با وجود تلاش زیاد نمرات پایینی می‌گیرند، ممکن است مشکلاتی در یادگیری یا تمرکز داشته باشند بنابراین بهترین راه‌حل برای این دسته از کودکان ارزیابی توسط متخصص یادگیری ضروری است.
4. سرپیچی دائمی از رفتن به مدرسه
این رفتار می‌تواند ناشی از اضطراب جدایی، مشکلات اجتماعی و یا مسائل مربوط به مدرسه باشد بنابراین برای حل این مشکل بهتر است اول علل مشکل را شناسایی کرده و یا با مشاور و معلم کودک صحبت کنید.
نکته پایانی
والدین نقش مهمی در سلامت روانی فرزندان خود دارند اگر والدین با مشکلات روانی مانند خشم کنترل‌نشده یا اعتیاد روبه‌رو هستند، بهتر است پیش از فرزندآوری این مسائل را حل کنند. محیطی امن و سالم برای رشد کودک ضروری است و یادگیری او در سال‌های ابتدایی زندگی به شدت تحت تأثیر محیط خانه قرار دارد و یقینا با ایجاد فضایی آرام و حمایتگر، می‌توان آینده‌ای روشن برای فرزندان خود تضمین کرد. در ضمن والدین می‌توانند با مراجعه به مراکز مشاوره و یادگیری مهارت‌های فرزندپروری، فرزندان خود را برای مواجهه با چالش‌های زندگی بهتر آماده کنند.