تاخیر در رشد گفتاری نباید با تأخیر در یادگیری صحبت کردن اشتباه گرفته شود، زیرا تاخیر در رشد گفتاری به معنای تاخیر در شروع بیان کلمات با معنی به صورت جداگانه و سپس ترکیب آن‌ها به صورت جملات ساده (دو یا سه کلمه‌ای) است. در واقع، تکلم قابل فهم فرآیندی است که به تدریج در کودکان پدیدار می‌شود و به‌طور طبیعی می‌تواند شامل مراحل مختلفی از جمله استفاده ابتدایی از کلمات و جملات کوتاه باشد به‌ویژه در کودکان خردسال، مشاهده نقایص کلامی ملایم و گذرا بسیار رایج است و ممکن است در روند طبیعی رشد زبان وجود داشته باشد بنابراین، تاخیر در رشد گفتاری یک موضوع پیچیده است که نیاز به بررسی دقیق و زمان‌بندی مناسب دارد.
علل تاخیر در رشد گفتاری
یکی از شایع‌ترین مشکلات گفتاری در کودکان خردسال، گفتار نوک زبانی است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که کودک هنگام تلفظ حروفی مانند «س»، زبانش را از بین دندان‌ها بیرون می‌آورد، این مرحله در فرآیند یادگیری گفتار طبیعی است و تقریباً همیشه بدون نیاز به درمان از بین می‌رود با این حال، والدین می‌توانند با آگاه کردن کودک از نحوه حرکت زبان و ارائه غذاهایی که نیاز به مکیدن یا لیسیدن دارند، به جلوگیری از این مشکل کمک کنند.
یکی از مهم‌ترین علل تاخیر در رشد گفتاری، عدم تعامل و صحبت با کودک است. زمانی که کودک کم‌تر در محیط گفتاری قرار گیرد، مانند صحبت نکردن با او، آواز نخواندن برایش و نداشتن بازی‌های کلامی با وی، این موضوع می‌تواند تأثیر منفی زیادی بر روند رشد گفتاری او داشته باشد. کودکان معمولاً تمایل دارند در فعالیت‌های بزرگ‌ترها مشارکت کنند. بنابراین اگر با کودک زیاد صحبت شود، او نیز تمایل بیشتری به شرکت در گفت‌وگوها خواهد داشت و این نوع تعامل، به‌ویژه گفتار والدین، یکی از بهترین راه‌ها برای تسریع در رشد گفتاری کودک است.
قبل از نگرانی در مورد تاخیر در رشد گفتاری، لازم است از سایر اعضای خانواده، به‌ویژه والدین، پرسیده شود که خودشان در چه سنی شروع به صحبت کرده‌اند. در بسیاری از موارد، تاخیر در رشد گفتاری جنبه موروثی دارد و ممکن است از ویژگی‌های ژنتیکی خانواده ناشی شود.
همچنین باید توجه داشت که دخترها معمولاً زودتر از پسرها شروع به صحبت میکنند و در عین حال، دو زبانه بودن کودک نیز به‌طور عمومی عامل تاخیر در گفتار خواهد بود.
کودکانی که دیر زبان باز میکنند معمولاً در خانواده‌هایی زندگی میکنند که ویژگی‌هایی چون بی‌ثباتی عاطفی، کمال‌گرایی بیش‌ازحد، محدودیت در فعالیت‌ها و استقلال کودک و غالباً حمایت‌گری مفرط والدین در آن‌ها دیده می‌شود. این نوع محیط خانوادگی می‌تواند منجر به سردرگمی و تنش در کودک شود علاوه بر این، نارضایتی و انتقاد والدین نیز می‌تواند رشد گفتاری کودک را به تاخیر بیندازد. تولد فرزند جدید در خانواده نیز ممکن است به‌طور موقت بر فرآیند یادگیری گفتار تأثیر بگذارد.
لازم به ذکر است که تکیه بر خواهر یا برادر بزرگ‌تر برای آموزش گفتار به کودک تاثیر چندانی نخواهد داشت زیرا کودک عمدتاً زبان‌آموزی خود را از والدین خود کسب می‌کند و نه از خواهرها و یا برادرهای بزرگ‌تر. بنابراین، هر یک از والدین می‌توانند با صحبت کردن و خواندن برای کودک، نقش مؤثری در تسریع رشد گفتاری او ایفا کنند.
یکی دیگر از علل تاخیر در رشد گفتاری، کم‌شنوایی است که می‌تواند موجب بروز مشکلات جدی در یادگیری گفتار شود بنابراین، انجام آزمایش شنوایی برای تشخیص کم‌شنوایی ضروری است. اگر کودک مشکلات شنوایی داشته باشد، یادگیری گفتار برای او به‌طور طبیعی مشکل خواهد بود.
در نهایت، سوءرفتار با کودک نیز یکی از عواملی است که تقریباً همیشه باعث تاخیر در رشد گفتاری می‌شود و بر روند طبیعی یادگیری زبان اثر منفی خواهد گذاشت.
برخی از مراحل مهم در اوایل رشد زبان
محققین برای بررسی روند رشد زبان در کودکان، ۵۷ مرحله کلیدی را در طول سه سال اول زندگی آنان شناسایی کرده‌اند. این مراحل به‌عنوان شاخص‌هایی برای سنجش رشد زبان شناختی در نظر گرفته شده‌اند، زیرا هر یک از این مراحل نشان‌دهنده یک پیشرفت مهم در فرآیند یادگیری زبان است. توجه به این مراحل کمک می‌کند تا والدین و متخصصان درک بهتری از روند طبیعی رشد زبان در کودکان پیدا کنند.
زبان به هر نوع سیستم ذخیره‌سازی یا تبادل اطلاعات اطلاق می‌شود از این رو، زبان تنها محدود به گفتار نیست، بلکه شامل گوش دادن، درک مطلب و ارتباط برقرار کردن از طریق شیوه‌های غیرکلامی نیز می‌شود. این موارد شامل لبخند زدن، شناخت اشیاء و افراد آشنا و استفاده از حرکات و اشارات می‌شوند بنابراین، حتی تقلید یا انجام اطوار نیز می‌تواند جزئی از پدیده زبان به حساب آید. زبان یک پدیده پیچیده است که به تدریج در کودک شکل می‌گیرد و فراتر از گفتار محدود می‌شود، تا جایی که ارتباط غیرکلامی نیز به‌عنوان بخشی از رشد زبانی تلقی می‌شود.
این مراحل به‌طور خاص در سال‌های اول زندگی کودک، زمانی که مغز در حال توسعه و یادگیری است، نقش مهمی دارند و کمک میکنند تا کودک بتواند در آینده به‌طور مؤثر با دیگران ارتباط برقرار کند و مهارت‌های زبانی خود را گسترش دهد.
فهرست مراحل مهم رشد زبان
مراحل رشد زبان در کودکان به‌طور کلی در سه بخش مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند تا بتوان علل مختلف تاخیر در رشد زبان، چه در زمینه‌های شنیداری، بصری و یا کلامی، را از هم تفکیک کرد، این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا درک بهتری از روند رشد کودک و موانع احتمالی آن به‌دست آید:
بیانگری شنیداری
این بخش شامل صداهای اولیه‌ای است که کودک از خود در می‌آورد، مانند گریه، خنده و یا حروفی که کودک به‌طور ابتدایی ادا می‌کند. در این مرحله، کودک آغاز به تولید صداهایی می‌کند که ممکن است به‌طور مستقیم ارتباطی با گفتار نداشته باشند، اما پایه‌ای برای گفتار آینده هستند همچنین شامل نام بردن ابتدایی اشیا و اشخاص است که برای کودک نشانه‌ای از یادگیری زبان می‌باشد.
گیرندگی شنیداری
این بخش به معنای توانایی کودک در شنیدن و درک صداها، کلمات و فرامین است، به عبارت دیگر، گیرندگی شنیداری اشاره به قدرت کودک در پاسخ به اصوات و دستورات کلامی دارد و این مهارت بسیار مهم است، زیرا اساساً نشان‌دهنده‌ی توانایی کودک در فهم و پردازش اطلاعات شفاهی است. کودکان معمولاً در این مرحله به صداها واکنش نشان می‌دهند و قادرند معنای آن‌ها را از طریق کلمات یا حرکات بدن درک کنند.
بصری
در این مرحله، ارتباط بصری کودک با محیط اطرافش شامل توانایی او در شناسایی اشیاء و افراد آشنا می‌شود. این ارتباط می‌تواند شامل حرکات بدن، لبخند زدن و یا برقراری تماس چشمی باشد. حتی در صورتی که کودک در مهارت‌های کلامی یا شنیداری تأخیر داشته باشد، مهارت‌های بصری او می‌تواند به‌طور طبیعی رشد کند و همچنان زمینه‌ای برای برقراری ارتباط فراهم آورد.
ممکن است برخی از کودکان نتوانند کلمات را به‌درستی ادا کنند، اما درک شنیداری و مهارت‌های ارتباط بصری آن‌ها طبیعی باشد از سوی دیگر، کودکان ناشنوا که اختلال در درک شنیداری دارند، ممکن است دچار تاخیر گفتاری شوند، اما مهارت‌های برقراری ارتباط بصری آنان طبیعی باشد به همین دلیل، طراحی آزمون‌ها به‌گونه‌ای است که بتوان جنبه‌های مختلف تاخیر زبانی را از هم تفکیک کرد.
نکته مهم: سنین ذکر شده در این فهرست به‌طور متوسط برای رشد این مهارت‌ها هستند و ممکن است هر کودک این مراحل را در زمان‌های مختلف فراگیرد. هیچ‌گاه این اتفاقات به‌طور دقیق و یکسان برای همه کودکان رخ نمی‌دهند، بنابراین تأخیر در هر یک از این مراحل لزوماً نشان‌دهنده یک مشکل جدی نیست.
نتایج آزمون‌ها
در ارزیابی رشد گفتاری کودکان، نتایج آزمون‌ها و نشانه‌های رفتاری کودک از اهمیت زیادی برخوردار هستند. تاخیر در رشد گفتار می‌تواند نشان‌دهنده مشکلاتی در زمینه‌های مختلفی مانند شنوایی یا مهارت‌های ارتباطی باشد. در اینجا برخی از نتایج آزمون‌ها و نشانه‌های مربوط به رشد گفتاری کودکان آورده شده است:
بی‌صدا بودن کودک
اگر کودکی به‌طور کلی هیچ صدایی از خود در نمی‌آورد، این موضوع باید به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد در چنین حالتی، کودک ممکن است دچار اختلالات شنوایی یا مشکلات دیگر نیز باشد که نیاز به ارزیابی دقیق دارد. در صورتی که کودک در چند ماه اول زندگی هیچ‌گونه صدایی تولید نکند، بلافاصله باید به پزشک یا مرکز بهداشت مراجعه کنید تا آزمایش‌های شنوایی و دیگر ارزیابی‌ها انجام شود این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات شنوایی یا تاخیر در رشد زبان باشد.
زمان اولین کلمه
زمان ادای اولین کلمه از اهمیت بالایی برخوردار است، اما محدوده طبیعی این زمان بسیار گسترده است. بسیاری از کودکان در حدود یک سالگی اولین کلمه را می‌گویند، در حالی که برخی دیگر ممکن است تا دو سالگی این مرحله را پشت سر بگذارند. اگر کودک شما در سن دو سالگی یک کلمه با معنی می‌گوید و به‌تدریج کلمات بیشتری را بیان می‌کند، معمولاً نیازی به نگرانی نیست، اما اگر کودک شما در ۲.۵ سالگی صداهایی تولید می‌کند اما هنوز هیچ کلمه‌ای به‌طور بامعنی نمی‌گوید، لازم است که به پزشک یا متخصص گفتار درمانی مراجعه کنید تا ارزیابی‌های لازم انجام شود.
الگوهای گفتاری کودکانه
در مراحل اولیه رشد گفتار، الگوهای خاصی مانند نوک زبانی صحبت کردن یا لکنت زبان مختصر ممکن است مشاهده شود، این الگوها معمولاً در کودکان خردسال طبیعی هستند و تا سن چهار سالگی قابل قبول به شمار می‌روند اما اگر مشکلات گفتاری مانند نامفهوم بودن گفتار کودک ادامه یابد یا به‌طور واضحی بیشتر شود، لازم است که به یک کارشناس گفتار درمانی مراجعه کرده و بررسی‌های بیشتر صورت گیرد.
این ارزیابی‌ها کمک میکنند تا در صورت وجود تاخیر در رشد گفتاری یا مشکلات دیگر، اقدامات لازم به‌موقع صورت گیرد و کودک به‌طور مؤثر مورد درمان یا پشتیبانی قرار گیرد.
مراحل اولیه مهم در رشد زبانی کودک (با سن متوسط بر حسب ماه)
رشد زبان در کودکان به‌طور طبیعی در چند مرحله مختلف صورت می‌گیرد که در زیر مراحل اصلی بیانگری شنیداری به همراه سن متوسط بر حسب ماه آورده شده است:
1. به آهستگی صدا در می‌آورد – ۳ ماه
2. در پاسخ به شما صدا در می‌آورد – ۲ ماه
3. می‌خندد – ۴ ماه
4. حباب تولید می‌کند – ۷ ماه و ۳ روز
5. هجاهای تکی را زیر لب زمزمه می‌کند (مثلاً دادا دادا) – ۱۰ ماه
6. زمزمه چند هجایی – ۱۰ ماه و ۸ روز
7. ماما / بابا می‌گوید، ولی نه در جای درست – ۱۰ ماه
8. ماما / بابا با کاربرد صحیح – ۱۴ ماه
9. اولین کلمه غیر از ماما / بابا – ۱۷ ماه
10. چهار تا شش کلمه مختلف – ۲۳ ماه
11. دو یا چند نیاز را به زبان می‌آورد – ۲۰ ماه
12. جملات دو کلمه‌ای – ۲۳ ماه
13. ۵۰ کلمه جداگانه یا بیشتر – ۲۵ ماه
14. هر نوع استفاده از «من» یا «تو» – ۲۸ ماه
15. از حروف اضافه استفاده می‌کند – ۳۴ ماه
16. گفت‌وگوهای کوتاهی انجام می‌دهد – ۳۴ ماه
17. نام و کاربرد دو شیء را می‌گوید – ۳۴ ماه
18. استفاده درست از ضمیر «من» – ۳۶ ماه
این مراحل به طور متوسط در کودکان مختلف ممکن است کمی متفاوت باشند، اما به‌طور کلی این زمان‌ها به عنوان شاخص‌های رشد زبان شناخته می‌شوند. درک این مراحل به والدین و متخصصان کمک می‌کند تا روند رشد گفتار کودک را پیگیری کرده و در صورت نیاز، از مداخلات حمایتی استفاده کنند.
مراحل گیرندگی شنیداری کودک (با سن متوسط بر حسب ماه)
گیرندگی شنیداری به معنای توانایی کودک برای درک و پاسخ دادن به صداها و کلمات است و این مراحل نشان‌دهنده پیشرفت‌های کودک در درک اصوات و پیروی از دستورات مختلف هستند:
1. نسبت به صدا واکنش نشان می‌دهد – ۱ ماهگی
2. در جهت صدا به طرفین می‌چرخد – ۲ ماه
3. برخی صداها را می‌شناسد – ۳ ماه
4. با صدای زنگ به طرفین می‌چرخد – ۵ ماه
5. با صدای زنگ به طرفین و سپس به پایین می‌چرخد – ۸ ماه
6. با شنیدن فرمان «نه» دست از عمل بر می‌دارد – ۱۰ ماه
7. فرمان‌های یک مرحله‌ای را اجرا می‌کند – ۱۳ ماه
8. فرمان‌های دو مرحله‌ای را اجرا می‌کند – ۲۵ ماه
9. به اشیا نام برده شده اشاره می‌کند – ۲۷ ماه
10. به اشیائی که کاربرد آن‌ها گفته می‌شود اشاره می‌کند – ۳۲ ماه
11. فرمان‌هایی را که با استفاده از حرف اضافه بیان می‌شوند اجرا می‌کند – ۳۶ ماه
این مراحل نشان می‌دهند که کودک به تدریج توانایی پردازش و واکنش نشان دادن به اصوات را در خود بهبود می‌بخشد. اجرای دستورات ساده و پیچیده‌تر، شواهدی از توانایی گیرندگی شنیداری کودک است که به رشد زبان و ارتباطات او کمک می‌کند.
مراحل بصری کودک (با سن متوسط بر حسب ماه)
مراحل بصری به توانایی کودک برای شناسایی اشیا، افراد و حالات چهره از طریق مشاهده و واکنش به آن‌ها اشاره دارد، این مراحل نشان‌دهنده پیشرفت‌های کودک در استفاده از بینایی به منظور درک و برقراری ارتباط هستند:
- لبخند می‌زند – ۱ ماه و نیم
- پدر و مادر را می‌شناسد – ۲ ماه
- اشیا را می‌شناسد – ۲ ماه
- به حالات چهره پاسخ می‌دهد – ۴ ماه
- ردیابی با چشم – ۴ ماه
- هنگام ترسیدن پلک می‌زند – ۴ ماه
- بازی‌هایی را که با اطوار و اشارات همراه‌اند تقلید می‌کند – ۹ ماه
- فرمان‌هایی را که با حرکات بیان می‌شوند اجرا می‌کند – ۱۱ ماه
- بازی‌هایی را که با اطوار و اشارات همراه‌اند شروع می‌کند – ۱۲ ماه
- به اشیا دلخواه اشاره می‌کند – ۱۷ ماه
این مراحل نشان می‌دهند که کودک از ماه‌های ابتدایی زندگی به تدریج توانایی‌های بصری خود را بهبود می‌بخشد و قادر می‌شود واکنش‌های پیچیده‌تری به محیط اطراف خود نشان دهد، این پیشرفت‌ها در توسعه ارتباطات غیرکلامی کودک نیز نقشی کلیدی دارند.
آزمون‌های کلامی
این آزمون‌ها به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
اطلاعات عمومی: پرسش‌هایی همچون "تو چند تا چشم داری؟"
درک عمومی: سوالاتی مانند "اگر زانویت خراشیده شود چه کار می‌کنی؟"
حساب: مثالی مانند "جیمز ده تیله داشت و چهار تای دیگر هم خرید. حالا مجموعاً چند تیله دارد؟"
تشابهات: برای مثال، "گلابی و پرتقال از چه نظر به هم شبیه هستند؟"
معلومات لغوی: پرسشی مانند "یاقوت چیست؟"
آزمون‌های عملکردی
این آزمون‌ها نیز به پنج مقوله مختلف تقسیم می‌شوند:
کامل کردن تصویر: در این بخش، تصاویر اشیاء آشنا به کودک نشان داده می‌شود که قسمتی از آن‌ها حذف شده است. کودک باید قسمت گمشده را تشخیص دهد، مثل شناسایی چشم حذف‌شده یک خرگوش.
مرتب کردن تصاویر: مجموعه‌ای از تصاویر که معمولاً بخشی از یک داستان مصور هستند، به‌طور تصادفی در اختیار کودک قرار می‌گیرد، کودک باید این تصاویر را به ترتیب صحیح بچیند تا داستان به درستی شکل بگیرد.
جفت کردن: در این بخش، مجموعه‌ای از اشکال هندسی مانند حلقه، ستاره، لوزی و مثلث به کودک نشان داده می‌شود، کودک باید اشکال مشابه را با هم جفت کند.
چیدن قطعات: یک تصویر کامل از یک شیء آشنا، مانند صورت انسان یا تصویر یک اسب، به قطعات کوچک تقسیم می‌شود، کودک باید این قطعات را در کم‌ترین زمان ممکن کنار هم بگذارد تا تصویر کامل و صحیح شکل بگیرد.
طراحی با مکعب: کودک از مجموعه‌ای از مکعب‌ها (که رنگ‌های مختلف دارند) برای ساختن طرح‌هایی مشابه آنچه که شما به او نشان می‌دهید، استفاده می‌کند. ابتدا با چهار مکعب شروع می‌شود و با رشد کودک، تعداد مکعب‌ها تا ۹ عدد افزایش می‌یابد.
سخن پایانی
رشد زبان یکی از جنبه‌های حیاتی در فرآیند رشد کودک است و تأخیر یا اختلال در این زمینه می‌تواند تاثیرات زیادی بر توانایی‌های شناختی، اجتماعی و تحصیلی کودک داشته باشد. آزمون‌های کلامی و عملکردی که در این مقاله بررسی کردیم، ابزارهای مهمی برای ارزیابی و پیگیری رشد زبان و شناسایی مشکلات احتمالی هستند. این آزمون‌ها به ما کمک میکنند تا به‌طور دقیق‌تر نیازهای کودک را شناسایی کرده و در صورت لزوم، اقدامات پیشگیرانه و درمانی را در زمان مناسب انجام دهیم.
والدین و مراقبین باید به دقت روند رشد زبان کودک خود را دنبال کنند و در صورت مشاهده هرگونه تاخیر یا مشکل، به متخصصین مراجعه کنند. هرچقدر که شناسایی مشکلات زبانی زودتر انجام شود، امکان مداخله مؤثرتر و بهبود سریع‌تر وجود دارد.
در نهایت، به یاد داشته باشیم که هر کودک رشد خاص خود را دارد و تأخیر در مراحل مختلف نمی‌تواند به‌طور قطع نشانه‌ای از اختلال باشد اما داشتن آگاهی و پیگیری مستمر در این زمینه، راهی است برای اطمینان از سلامت و رشد بهینه کودک.