بررسی دلایل پنهان پشت این رفتار
احتمالاً شما هم بارها در خانه، فروشگاه یا مهمانی با کودکی مواجه شده‌اید که ناگهان صدای بلند جیغ او فضا را پر می‌کند. بسیاری از والدین در این موقعیت‌ها احساس درماندگی می‌کنند و گاهی ناچار می‌شوند برای پایان دادن به این رفتار، خواسته کودک را برآورده کنند. اما واقعاً چه چیزی پشت این جیغ‌ها نهفته است؟ چرا برخی کودکان از جیغ زدن به‌عنوان ابزار ارتباطی استفاده می‌کنند و چگونه باید به‌درستی با آن برخورد کرد؟
جیغ زدن در کودکان معمولاً روشی برای جلب توجه است وقتی کودک احساس می‌کند که نادیده گرفته شده یا نمی‌تواند نیاز خود را به شیوه‌ای مؤثر بیان کند، ممکن است با صدایی بلند و تند، پیام خود را به گوش اطرافیان برساند. این رفتار، اغلب ترجمان این پیام ساده است: «به من توجه کن!»
از سوی دیگر، برخی کودکان وقتی چیزی می‌خواهند اما هنوز مهارت‌های زبانی کافی برای بیان خواسته خود ندارند، از جیغ به‌عنوان راهی برای ابراز میل خود استفاده می‌کنند در چنین شرایطی، جیغ می‌تواند به معنای «اون رو می‌خوام، بده به من!» باشد.
نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که همیشه جیغ زدن کودک نشانه عصبانیت یا نافرمانی نیست. گاهی بالا رفتن صدای کودک ناشی از هیجان، بازی یا کنجکاوی در مورد توانایی‌های خودش است. کودکان در سنین پایین در حال کشف دنیای پیرامون و حتی بدن خود هستند؛ آن‌ها ممکن است با افزایش حجم صدا، در واقع درحال آزمون و خطا برای شناخت محدوده‌های صوتی خود باشند در این حالت، جیغ زدن نه برای آزار والدین، بلکه بخشی از فرایند رشد شناختی و تجربه‌گرایی کودک محسوب می‌شود.
مطالعات روانشناسی رشد نیز تاکید دارند که در دوران نوپایی و اوایل کودکی، رفتارهایی نظیر جیغ زدن، اغلب بخشی طبیعی از فرآیند یادگیری ارتباط است اما مهم اینجاست که والدین بدانند چگونه به این رفتار واکنش نشان دهند تا به الگوی تکرار شونده و مشکل‌ساز تبدیل نشود.
چطور باید با جیغ زدن کودک برخورد کنیم؟
یکی از رایج‌ترین واکنش‌های والدین در برابر جیغ زدن کودک، فریاد زدن متقابل یا تلاش برای ساکت کردن او با صدای بلندتر است اما این شیوه نه تنها موثر نیست، بلکه ممکن است اوضاع را بدتر کند. وقتی شما هم شروع به داد زدن می‌کنید، در واقع به کودک این پیام را می‌دهید که "هر کس بلندتر فریاد بزند، حرفش پیش می‌رود". این مسئله، به‌ویژه در سنینی که کودک در حال یادگیری مهارت‌های اجتماعی است، می‌تواند الگوی نادرستی از حل تعارض را به او بیاموزد.
به جای پاسخ هیجانی، بهتر است ریشه رفتار کودک را شناسایی و شرایط محرک را مدیریت کنید. کودک ممکن است به دلیل خستگی، گرسنگی، احساس ناامنی، نیاز به جلب توجه یا ناتوانی در بیان خواسته‌هایش شروع به جیغ زدن کند در چنین شرایطی، اولین قدم این است که عوامل محرک را بشناسید و در صورت امکان، آن‌ها را حذف یا کنترل کنید.
برای مثال، اگر می‌دانید کودک شما هنگام گرسنگی بی‌قرار می‌شود و با جیغ زدن واکنش نشان می‌دهد، می‌توانید با تنظیم وعده‌های غذایی یا داشتن یک میان‌وعده در دسترس، از بروز این رفتار پیشگیری کنید.
در مواردی که کودک صرفاً برای جلب توجه یا رسیدن به خواسته‌اش جیغ می‌زند، بی‌توجهی کنترل‌شده می‌تواند مفید باشد. این روش به این معناست که شما بدون خشم و قهر، واکنشی به جیغ کودک نشان نمی‌دهید. حتی گاهی لازم است محیط را برای چند دقیقه ترک کنید تا کودک بفهمد جیغ زدن راه موثری برای جلب توجه نیست اما مهم است که پس از آرام شدن او، حتماً توجه مثبت و حمایت عاطفی خود را نشان دهید تا احساس امنیت کودک حفظ شود.
بر اساس نظریات تربیتی مبتنی بر رفتارگرایی، بی‌توجهی به رفتارهای منفی (در کنار تقویت رفتارهای مثبت) می‌تواند به کاهش تدریجی آن‌ها کمک کند البته اجرای این روش نیازمند ثبات، صبوری و آگاهی والدین است.
راهکارهایی برای پیشگیری از جیغ زدن کودکان
پیشگیری همیشه آسان‌تر و موثرتر از درمان است. زمانی که بتوانید شرایطی را که ممکن است کودک را به جیغ زدن وادار کند، شناسایی و مدیریت کنید، قدم بزرگی در جهت کنترل این رفتار برداشته‌اید. در ادامه، نکاتی کاربردی برای کاهش احتمال جیغ زدن کودک ارائه می‌شود:
۱. با برنامه‌ریزی پیش بروید
همیشه نمی‌توانید در تمام لحظات کنار فرزندتان باشید، اما می‌توانید با برنامه‌ریزی مناسب، احتمال بروز رفتارهای پرتنش مانند جیغ زدن را کاهش دهید. پیش از ترک خانه، مطمئن شوید که کودک غذای کافی خورده، استراحت کرده و خسته یا بی‌قرار نیست. کودکان در شرایط جسمی نامناسب، زودتر تحریک می‌شوند و ممکن است برای ابراز ناراحتی، از جیغ استفاده کنند.
۲. انتخاب آگاهانه محیط‌ها
اگر کودک شما در مکان‌های عمومی به‌راحتی هیجان‌زده شده و جیغ می‌زند، بهتر است در ابتدا او را به فضاهایی ببرید که کمی شلوغ‌تر هستند در چنین مکان‌هایی، صدای جیغ کودک کمتر جلب توجه می‌کند و شما هم احساس فشار کمتری برای ساکت کردن فوری او خواهید داشت به این ترتیب، به‌تدریج می‌توانید بدون اضطراب، روی آموزش رفتارهای صحیح تمرکز کنید.
۳. واکنش آرام و مدیریت‌شده
در صورتی که جیغ کودک ناشی از هیجان یا شادی است، به جای سرزنش یا تنبیه، آرامش خود را حفظ کنید. می‌توانید با لحنی ملایم از او بخواهید صدایش را کمی پایین بیاورد: «عزیزم، خوشحالم که خوشحالی، فقط لطفاً کمی آروم‌تر چون گوشم داره اذیت می‌شه». همچنین خودتان هم با صدایی آرام صحبت کنید. کودک به‌صورت ناخودآگاه برای شنیدن صدای شما، صدای خود را پایین می‌آورد.
۴. بازی را وارد ماجرا کنید
کودکان از طریق بازی یاد می‌گیرند. اگر کودک‌تان علاقه‌مند به تولید صداست، می‌توانید این ویژگی را به فرصتی برای آموزش تبدیل کنید مثلاً بازی‌ای طراحی کنید که در آن جیغ زدن بخشی از آن باشد: «بیا ببینیم کی بلندتر می‌تونه جیغ بزنه!» و سپس بلافاصله بازی را به زمزمه تغییر دهید: «حالا کی می‌تونه آروم‌ترین صدا رو دربیاره؟». این روش نه‌تنها رفتار کودک را مدیریت می‌کند، بلکه به او کمک می‌کند کنترل صدا و هیجانات را یاد بگیرد.
در مکان‌های عمومی، بازی‌های آرام‌تر را انتخاب کنید برای مثال، تقلید صدای حیوانات مانند شیر و گربه هم می‌تواند هیجان کودک را تخلیه کند و هم بدون ایجاد مزاحمت، سرگرمش کند.
۵. احساسات کودک را جدی بگیرید
کودکان هنوز درک کاملی از احساسات خود ندارند، زمانی که جیغ می‌زنند، شاید تنها راهی که بلدند برای ابراز خشم، ترس یا ناراحتی همین باشد بنابراین به‌جای سرزنش، با او همدلی کنید. اگر در فروشگاهی شلوغ هستید و احساس می‌کنید کودک آشفته شده، از او بپرسید: «شلوغی اذیتت می‌کنه؟ دوست داری زودتر بریم؟». یا اگر بی‌حوصله شده، بگویید: «می‌دونم خسته شدی و دلت می‌خواد بریم خونه. فقط چند دقیقه دیگه مونده.»
با این روش، کودک یاد می‌گیرد احساسات خود را کلامی بیان کند و نیازهایش را بدون جیغ زدن به شما منتقل کند، این یکی از مهارت‌های بنیادین رشد هیجانی در کودکان است.
۶. خواسته‌های کودک را بی‌پاسخ نگذارید، اما تسلیم نشوید
اگر کودک جیغ می‌زند تا به خواسته‌ای برسد، توجه یا واکنش فوری شما، آن رفتار را تقویت می‌کند در چنین مواقعی، تسلیم نشوید. با لحنی آرام بگویید: «می‌دونم چی می‌خوای، اما الان وقتش نیست. بعداً بهت می‌دم». این نوع پاسخ‌دهی به کودک یاد می‌دهد که رسیدن به خواسته‌ها از راه صحیح امکان‌پذیر است، نه با فریاد.
۷. حواس‌پرتی هدفمند
گاهی بهترین راه برای مقابله با جیغ زدن کودک، منحرف کردن ذهن اوست برای مثال، می‌توانید از او بخواهید در خرید به شما کمک کند، برایش چیزی تعریف کنید، با هم شعر بخوانید یا حتی اسباب‌بازی یا خوراکی کوچکی در اختیارش بگذارید. مشغول نگه‌داشتن ذهن کودک، احتمال بروز رفتارهای هیجانی مانند جیغ را کاهش می‌دهد.
۸. نگران نگاه دیگران نباشید
یکی از چالش‌های مهم والدین هنگام مواجهه با جیغ کودک در مکان‌های عمومی، قضاوت اطرافیان است اما باید به یاد داشته باشید که تقریباً تمام والدین با چنین شرایطی روبه‌رو شده‌اند. تربیت کودک فرایندی پیچیده و زمان‌بر است و نگاه دیگران نباید مانعی برای اجرای اصول تربیتی صحیح باشد.
راهکارهایی برای پیشگیری از جیغ زدن کودکان
۱. قبل از خروج از خانه، نیازهای پایه کودک را تامین کنید
کودکان در زمان خستگی، گرسنگی یا تشنگی بسیار زودتر تحریک‌پذیر می‌شوند و احتمال جیغ زدن‌شان بیشتر می‌شود. اگر برنامه دارید به بیرون از خانه بروید، پیش از آن مطمئن شوید کودک استراحت کافی داشته، غذای مناسب خورده و از نظر جسمی در وضعیت مطلوبی قرار دارد. این آمادگی ساده می‌تواند بسیاری از واکنش‌های هیجانی را کاهش دهد.
۲. مکان‌های شلوغ‌تر را انتخاب کنید تا فشار کمتری احساس کنید
اگر کودک شما مستعد جیغ زدن در مکان‌های عمومی است، انتخاب محیط‌هایی مثل رستوران‌های شلوغ یا فضاهای پر رفت‌و‌آمد می‌تواند از نظر روانی برای شما راحت‌تر باشد. در این مکان‌ها، صدای کودک کمتر توجه جلب می‌کند و شما احساس خجالت یا اضطراب کمتری خواهید داشت در نتیجه، برخورد شما با کودک نیز آرام‌تر و موثرتر خواهد بود.
۳. صدای کودک را با آرامش هدایت کنید، نه با انتقاد
اگر کودک از روی شادی و هیجان جیغ می‌زند، به جای سرزنش، با نرمی به او یادآور شوید که در خانه یا محیط فعلی بهتر است با صدای پایین‌تری صحبت کند یکی از راهکارهای مفید، استفاده از تن صدای پایین توسط والدین است. وقتی شما آرام صحبت می‌کنید، کودک نیز برای شنیدن صدای شما به‌طور طبیعی صدایش را پایین‌تر می‌آورد.
۴. از جیغ زدن بازی بسازید تا کودک کنترل صدا را تمرین کند
در موقعیت‌های خانگی یا فضای باز، می‌توانید از جیغ زدن کودک یک بازی آموزشی و سرگرم‌کننده بسازید به او بگویید: "بیا مسابقه بدیم ببینیم کی بلندتر جیغ می‌زنه!" بعد از چند بار، مرحله دوم بازی را معرفی کنید: "حالا کی می‌تونه آروم‌تر حرف بزنه؟" این بازی‌ها به کودک یاد می‌دهد که صدا ابزار ارتباط است و می‌توان با آن بازی و تمرین کرد همچنین می‌توانید حرکات فیزیکی اضافه کنید مثل پریدن یا دست‌ها را روی گوش گذاشتن تا بازی مهیج‌تر شود.
۵. در مکان‌های عمومی از بازی‌های صوتی جایگزین استفاده کنید
اگر در فضای عمومی هستید و جیغ زدن کودک شروع شد، پیشنهاد بازی‌هایی با صداهای حیوانات می‌تواند مؤثر باشد مثلاً بگویید: "صدات مثل شیر شد! حالا می‌تونی صدای گربه رو هم دربیاری؟" این‌گونه توجه کودک از جیغ زدن منحرف می‌شود و بازی وارد فاز خلاقانه‌تری می‌شود اگر کودک همکاری کرد، می‌توانید صداهای دیگری را هم تقلید کنید و ارتباط را حفظ نمایید.
۶. احساسات کودک را شناسایی و به آن‌ها پاسخ دهید
اگر کودک برای جلب توجه یا ابراز ناراحتی جیغ می‌زند، لازم است به جای کنترل رفتاری صرف، وارد دنیای هیجانی او شوید. از او بپرسید که چه چیزی ناراحتش کرده برای مثال، اگر در فروشگاهی شلوغ هستید، ممکن است سر و صدای زیاد یا غریبه‌ها او را مضطرب کرده باشد در این موارد، یا محیط را ترک کنید یا کارها را سریع‌تر به پایان برسانید.
۷. به کودک آموزش دهید احساساتش را با کلمات بیان کند
در مواقعی که جیغ زدن به دلیل خستگی، بی‌حوصلگی یا ناامیدی اتفاق می‌افتد، می‌توانید با آرامی بگویید: «می‌دونم دلت می‌خواد زودتر بریم خونه، فقط چند دقیقه دیگه کارمون تموم می‌شه.» این همدلی نه‌تنها کودک را آرام‌تر می‌کند، بلکه به او می‌آموزد که چگونه احساساتش را با کلمات بیان کند، نه با جیغ و فریاد.
۸. تسلیم جیغ نشوید؛ اما احساس او را درک کنید
اگر احساس کردید که جیغ زدن کودک برای رسیدن به خواسته‌ای است، مهم است که واکنشی نشان ندهید که این رفتار را تقویت کند. انجام دادن خواسته‌ها تحت فشار جیغ زدن باعث شکل‌گیری عادت‌های ناسالم می‌شود در عوض، با قاطعیت و نرمی بگویید: «می‌دونم چی می‌خوای، ولی الان نمی‌تونم انجامش بدم. بعداً درباره‌اش حرف می‌زنیم.»
۹. کودک را درگیر فعالیت‌های مفید کنید تا حواسش پرت شود
در مواقعی که احتمال جیغ زدن وجود دارد، سعی کنید ذهن کودک را درگیر نگه دارید، می‌توانید با او درباره اطراف صحبت کنید، از او کمک بخواهید، یا از بازی‌های ساده مثل شعر خواندن حین خرید استفاده کنید. حتی دادن یک اسباب‌بازی کوچک یا خوراکی سالم می‌تواند به تمرکز او کمک کند و از بروز واکنش‌های شدید جلوگیری کند.
۱۰. نگران قضاوت دیگران نباشید؛ آرامش خود را حفظ کنید
شاید سخت‌ترین بخش مدیریت جیغ‌های کودک در مکان عمومی، نگاه‌ها و قضاوت‌های دیگران باشد، به یاد داشته باشید که همه والدین با چنین موقعیت‌هایی مواجه شده‌اند. شما در حال یاد دادن تنظیم هیجانات به فرزندتان هستید و این فرآیندی زمان‌بر است. با حفظ آرامش و بی‌توجهی به نگاه دیگران، به کودک امنیت روانی می‌دهید و خودتان نیز کنترل بیشتری بر اوضاع خواهید داشت.
جمع‌بندی: با آرامش، کودک خود را در مسیر یادگیری قرار دهید
جیغ زدن در کودکان، بخشی طبیعی از رشد هیجانی و کلامی آن‌هاست و این رفتار، اغلب راهی برای بیان نیازها، احساسات یا جلب توجه است، به‌ویژه در دوره‌هایی که کودک هنوز مهارت‌های زبانی لازم برای بیان احساساتش را به‌طور کامل نیاموخته است. مهم‌ترین اصل در مواجهه با جیغ زدن کودک، حفظ آرامش و واکنش هدفمند و آگاهانه والدین است.
به جای مقابله مستقیم یا تنبیه، تلاش کنید شرایط تحریک‌کننده را بشناسید، محیط را مدیریت کنید و به کودک بیاموزید چگونه احساسات خود را با کلمات بیان کند. همدلی، گفت‌وگو، بازی‌های هدایت‌شده و بی‌توجهی آگاهانه به رفتارهای مخرب، ابزارهایی مؤثر در شکل‌دهی به رفتار کودک هستند.
به خاطر داشته باشید که هدف نهایی، قطع کامل جیغ زدن نیست؛ بلکه کمک به کودک برای درک بهتر احساساتش و یادگیری روش‌های سالم برای ابراز آن‌هاست. با صبر، ثبات و درک عاطفی، می‌توانید کودک خود را در مسیر رشد هیجانی سالم همراهی کنید.