احساس غریبی کردن در کودک
یکی از واکنش‌های رایج در دوران رشد کودک، احساس غریبی یا ترس از افراد ناآشنا است که به طور معمول در ماه‌های اولیه زندگی کودک ظاهر می‌شود این پدیده، که در علم روانشناسی به آن ترس از غریبه‌ها یا fear of strangers گفته می‌شود، یکی از مراحل طبیعی و توسعه‌ای در رشد کودک به شمار می‌آید و این احساس عمدتاً در دوران ۶ تا ۱۲ ماهگی، زمانی که کودک توانایی تشخیص چهره‌ها و شناسایی افراد آشنا را پیدا می‌کند، به وضوح بروز می‌کند.
در این دوران، سیستم ایمنی و همچنین شناختی کودک در حال تکامل است و کودک برای اولین بار توانایی تشخیص بین افراد آشنا و غریبه‌ها را پیدا می‌کند، این مرحله ممکن است با واکنش‌هایی همچون گریه کردن، چسبیدن به مادر یا پدر و دوری از افراد ناآشنا همراه باشد، این رفتارها در واقع نشان‌دهنده‌ای شروع فرایند اجتماعی‌شدن کودک و همچنین نشانگر نیاز به احساس امنیت و اعتماد به افرادی است که در دایره نزدیک و آشنا قرار دارند.
البته لازم به ذکر است که ترس از غریبه‌ها به هیچ عنوان یک اختلال یا مشکل روانی به شمار نمی‌آید چرا که این یک واکنش طبیعی است که نشان‌دهنده رشد سالم کودک است و اغلب پس از گذشت مدتی از این مرحله، کودک به تدریج اعتماد بیشتری به دنیای اطراف خود پیدا کرده و با افراد جدید به راحتی تعامل می‌کند با این حال، در برخی از کودکان، این احساس ممکن است طولانی‌تر باقی بماند یا شدت بیشتری پیدا کند که در چنین مواردی لازم است به بررسی دقیق‌تری پرداخته شود.
چرا کودکان احساس غریبی می‌کنند؟
احساس غریبی کردن یکی از مراحل طبیعی و حیاتی در روند رشد کودکان به شمار می‌رود و شاید شما هم تجربه کرده‌اید که کودک شما تا پیش از سه ماهگی، با دیدن شما واکنش‌های اجتماعی مثبت و خوشایندی از خود نشان می‌دهد؛ کودکانی که در این سن معمولاً از نظر رفتاری بسیار اجتماعی هستند و نسبت به اطرافیان واکنش‌های خوشایندی از خود نشان می‌دهند. اما به ناگاه، بعد از سه ماهگی، رفتار کودک تغییرات زیادی می‌کند و کودک ممکن است با دیدن افراد جدید یا غریبه‌ها بی‌قراری کند، گریه کند یا به طور کلی واکنش‌های اضطراب‌آمیز نشان دهد.
این تغییر رفتار ممکن است برای شما به عنوان والدین کمی عجیب به نظر برسد، اما باید بدانید که این واکنش‌ها کاملاً طبیعی و بخشی از روند رشد کودک است در حقیقت، این تغییرات به دلیل پیشرفت در توانایی‌های شناختی و احساسی کودک رخ می‌دهند. از حدود سه ماهگی به بعد، کودک قادر است تفاوت‌های اصلی میان افراد، حیوانات و اشیاء را تشخیص دهد و این توانایی به تدریج رشد می‌کند. این مرحله از رشد، زمانی است که کودک اولین بار به هویت مستقل خود پی می‌برد و متوجه می‌شود که او و مادرش موجوداتی جدا از یکدیگر هستند. در حدود هشت ماهگی، کودک به طور خاص قادر است چهره‌های آشنا را از چهره غریبه‌ها تمییز دهد.
در نتیجه، مواجهه کودک با افراد غریبه‌ای که آنها را نمی‌شناسد، ممکن است موجب ترس و اضطراب او شود و این واکنش‌ها در واقع نوعی مکانیزم حفاظتی است که به کودک کمک می‌کند تا از خود در برابر تهدیدات محیطی محافظت کند.
این مرحله از رشد، که به "اضطراب هشت ماهگی" معروف است، بر اساس تحقیقات علمی به وضوح شناخته شده است و پژوهش‌ها نیز نشان داده‌اند کودکانی که در ماه‌های اولیه زندگی ارتباط نزدیک‌تر و پیوسته‌تری با مادران خود داشته‌اند، ممکن است در این دوره حساس‌تر از سایرین باشند به عنوان مثال، کودکانی که بیشتر در آغوش مادر قرار دارند یا شب‌ها در کنار مادر می‌خوابند، معمولاً سطح بالاتری از هورمون استرس (کورتیزول) را ترشح می‌کنند و این افزایش سطح هورمون استرس می‌تواند باعث شود کودکانی که وابستگی بیشتری به مادر دارند، واکنش‌های شدیدی نسبت به غریبه‌ها یا حتی افرادی که به ندرت آنها را می‌بینند (مانند اقوام دور) نشان دهند.
البته باید توجه داشت که این واکنش‌ها در کودکان مختلف متفاوت است در حالی که برخی از کودکان ممکن است با گریه و فریاد به افراد ناآشنا واکنش نشان دهند، دیگر کودکان ممکن است واکنش‌های ملایم‌تری مانند عقب کشیدن به گوشه‌ای یا پنهان شدن از دید افراد غریبه نشان دهند.
در نهایت، باید یادآور شد که این دوره از رشد برای کودک کاملاً ضروری است و نشان‌دهنده هیچ‌گونه اختلال رفتاری یا شخصیت منفی (مانند خجالتی بودن یا ترسو بودن) نیست و باید در نظر داشت که این مرحله طبیعی و گذراست و معمولاً به تدریج کودک یاد می‌گیرد که با افراد غریبه و شرایط جدید بیشتر سازگاری پیدا کند.
علائم نشان‌دهنده ترس کودک از غریبه‌ها
ترس از غریبه‌ها در کودکان یکی از واکنش‌های طبیعی در روند رشد است، اما این ترس می‌تواند در هر کودک به شکل متفاوتی بروز پیدا کند و علائمی که کودکان هنگام مواجهه با افراد ناآشنا از خود نشان می‌دهند، تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند شخصیت کودک، میزان وابستگی به والدین و تجربیات قبلی‌اش قرار می‌گیرد. تحقیقات علمی بسیاری در این زمینه انجام شده است که کمک می‌کند تا والدین و متخصصان بتوانند این علائم را شناسایی کرده و درک بهتری از احساسات کودک داشته باشند.
بر اساس تحقیقی که دانشگاه پیتسبورگ در مورد این موضوع انجام داده، علائم رایج ترس کودک از غریبه‌ها به طور کلی به شرح زیر هستند:
سکوت ناگهانی یا خیره شدن به فرد غریبه: یکی از اولین واکنش‌های کودک به حضور یک فرد ناآشنا این است که به طور ناگهانی سکوت کند و یا با چشمانی پر از ترس به او نگاه کند، این رفتار می‌تواند نشان‌دهنده احساس نگرانی و عدم اطمینان کودک از حضور فرد غریبه باشد و این واکنش‌ها معمولاً در لحظات اولیه مواجهه با غریبه‌ها ظاهر می‌شود.
گریه یا نق زدن: برخی کودکان، به ویژه در سنین پایین‌تر، ممکن است با مشاهده فرد غریبه واکنش‌های احساسی شدیدی نشان دهند و این واکنش‌ها معمولاً به صورت گریه کردن، نق زدن، یا حتی زاری کردن بروز می‌کند. این نشانه‌ها نشان‌دهنده ناراحتی کودک و نیاز او به احساس امنیت بیشتر از طریق آشنایان خود است.
چسبیدن به والدین: یکی دیگر از واکنش‌های رایج در کودکانی که ترسیده اند این است که آنها به شدت به والدین خود چسبیده و از آنها محافظت می‌خواهند و حتی در برخی موارد، کودک ممکن است سعی کند خود را در آغوش والدین پنهان کرده و از آنها برای احساس امنیت و اطمینان استفاده کند. همچنین، اگر کودک در موقعیت‌هایی باشد که در حال راه رفتن یا حرکت است، ممکن است والدین خود را بین خود و فرد غریبه قرار دهد تا از آن فرد دوری کند و باید دقت داشت که این عمل می‌تواند نوعی واکنش دفاعی باشد که کودک از آن برای احساس راحتی و امنیت بیشتر استفاده می‌کند.
تمام این علائم در واقع نشان‌دهنده احساسات طبیعی و تطبیقی کودک در مواجهه با دنیای جدید و همچنین افراد ناآشنا است زیرا در این دوران، کودک هنوز به طور کامل از خطرات و تهدیدات دنیای اطراف خود آگاهی ندارد و به همین دلیل، به والدین خود به عنوان بزرگترین منبع امنیت و اطمینان تکیه می‌کند.
برای پیشگیری از غریبی کردن کودک چه کارهایی باید انجام دهیم؟
اگر می‌خواهید کودک شما قبل از مواجهه با افراد ناآشنا احساس آرامش بیشتری داشته باشد، باید به او فرصت دهید تا به تدریج خود را با این موقعیت‌ها تطبیق دهد و برای کاهش استرس و اضطراب کودک هنگام دیدار با غریبه‌ها، می‌توانید از روش‌های ساده اما مؤثری استفاده کنید که به او کمک می‌کند با افراد جدید آشنا شود و احساس امنیت بیشتری پیدا کند.
برخی راهکارها برای پیشگیری از غریبی کردن کودکان عبارتند از:
آماده‌سازی کودک قبل از ملاقات با غریبه‌ها: یکی از بهترین راه‌ها برای کمک به کودک برای مواجهه با افراد ناآشنا این است که قبل از حضور در مهمانی‌ها یا موقعیت‌های مشابه، به کودک خود درباره آن فرد صحبت کنید برای مثال، می‌توانید به کودک بگویید: "قراره با دوستم ملاقات کنیم، همون خانمی که دفعه پیش عروسک برات آورد. یادت میاد؟" این نوع معرفی باعث می‌شود کودک با شخص جدید احساس آشنایی بیشتری داشته باشد و کمتر دچار اضطراب شود از همین رو پیشنهاد می کنیم این جملات را چند بار تکرار کنید تا کودک آنها را به یاد بسپارد و با کنجکاوی بیشتری به ملاقات آن فرد برود.
ملاقات تدریجی و بدون فشار: هنگامی که مهمانان به خانه شما می‌آیند و یا شما به مهمانی می‌روید، به کودک فرصت دهید تا خودش به تدریج با افراد جدید آشنا شود برای مثال شما می‌توانید همراه با کودک به استقبال مهمان‌ها بروید و از نزدیک با آنها ملاقات کنید و بسیار مهم است که کودک را به اجبار به دست مهمان‌ها ندهید، چرا که این کار می‌تواند ترس و اضطراب او را در حد زیادی افزایش دهد. کودک ممکن است در ابتدا کمی فاصله بگیرد یا واکنش‌هایی مانند گریه نشان دهد، اما به مرور زمان و با احساس کنجکاوی، به تدریج به افراد جدید نگاه می‌کند و حتی با آنها ارتباط برقرار می‌کند.
ایجاد رفتارهای تکراری و قابل شناسایی: برای کمک به کودک در شناسایی افراد، مهم است که رفتارهای ثابت، تکراری و قابل شناسایی از خود نشان دهید به عنوان مثال، می‌توانید با افراد خاص یک نوع سلام خاص داشته باشید و یا در موقعیت‌های مختلف بازی‌هایی که قبلاً با کودک انجام داده‌اید را تکرار کنید توجه داشته باشید که این نوع رفتارها به کودک کمک می‌کند تا به راحتی افراد را به یاد بیاورد و سریع‌تر با آنها احساس راحتی کند برای مثال، اگر معمولاً با یکی از دوستانتان به کودک خود یاد داده‌اید که هنگام ملاقات، دست بدهد، دفعه بعد که آن فرد به خانه شما می‌آید، به طور خودآگاه با فرد مورد نظر دست بدهید، این تکرار رفتار به کودک کمک می‌کند تا آن فرد را به سرعت شناسایی کند و به سرعت با او احساس راحتی پیدا کند.
اعتمادسازی از طریق رفتار والدین: یکی دیگر از روش‌های مؤثر برای کاهش ترس کودک این است که خود شما به عنوان والدین، نشان دهید که با این فرد جدید احساس راحتی و امنیت دارید به عنوان مثال، هنگام احوال‌پرسی با فرد جدید، می‌توانید با او دست بدهید، او را در آغوش بگیرید و یا به طور کلی رفتارهایی نشان دهید که اعتماد و صمیمیت شما با این فرد را به کودک منتقل کند قطعا این نوع رفتارها باعث می‌شود تا کودک به طور ناخودآگاه بفهمد که این فرد برای والدین او امن است و او هم می‌تواند با او راحت باشد.
آرامش دادن در محیط‌های بیرونی: در محیط‌های عمومی مانند خیابان‌ها، سوپرمارکت‌ها یا مکان‌های شلوغ که افراد غریبه حضور دارند، کودک ممکن است دچار اضطراب شود در این مواقع، مهم است که کودک را در آغوش بگیرید و با آرامش او را نوازش کنید تا احساس امنیت کند. توجه به این نکته که کودک ممکن است در چنین موقعیت‌هایی احساس استرس کند، می‌تواند به شما کمک کند تا با رفتارهای خود او را آرام کنید.
احترام به مرزهای کودک: در نهایت، مهم است که هیچ‌گاه کودک خود را مجبور به برخورد و یا تعامل با افراد ناآشنا نکنید حتی اگر این افراد اعضای خانواده یا دوستان نزدیک شما باشند، نباید کودک را مجبور کنید که به آنها دست بدهد یا آنها را ببوسد چرا که این رفتارها ممکن است ترس و اضطراب کودک را تشدید کند از همین رو بهتر است از افرادی که قصد تعامل با کودک شما را دارند، بخواهید که به تدریج و بدون فشار به کودک نزدیک شوند و اجازه دهند کودک به طور طبیعی و در زمان خود، احساس راحتی کند و ارتباط برقرار کند.
افزایش تعاملات اجتماعی از سنین پایین: می‌توانید از سنین پایین‌تر کودک را با افراد جدید آشنا کنید تا او یاد بگیرد که با افراد مختلف تعامل داشته باشد با این حال، در محیط‌های بیرون از خانه، باید کنترل و مدیریت کنید که فقط زمانی کودک با افراد جدید بازی کند که شما حضور داشته باشید و احساس امنیت کنید قطعا این تعاملات می‌توانند به کودک در تقویت مهارت‌های اجتماعی و همچنین کاهش ترس از غریبه‌ها کمک کنند.
غریبی کردن در کودکان بیشتر از دو سال
در اغلب کودکان، ترس از افراد غریبه در حدود دو سالگی کاهش می‌یابد و این احساس به تدریج از بین می‌رود با این حال، اگر این ترس‌ها بعد از این سن نیز ادامه یابند، می‌توان از روش‌های مختلف برای تقویت استقلال و اعتماد به نفس کودک استفاده کرد تا او بتواند با غریبه‌ها راحت‌تر مواجه شود.
باید توجه داشت که هر چه کودک شما مستقل‌تر باشد، در مواجهه با افراد ناآشنا احساس اعتماد به نفس بیشتری خواهد داشت و این استقلال به کودک کمک می‌کند تا به خود متکی باشد و در نتیجه، ترس از غریبه‌ها در او در حد قابل توجهی کاهش پیدا کند بنابراین، از سنین پایین باید به کودک فرصت دهید تا برخی از وظایف و کارهای روزمره را به تنهایی انجام دهد به عنوان مثال، اجازه دهید در آشپزخانه به شما کمک کند و غذاهایی را به تنهایی آماده کند و یا در حین بازی با اسباب بازی‌ها بدون نیاز به حضور شما، سرگرم شود. باید توجه داشت که این قبیل تجربیات به کودک کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کرده و در پی آن از وابستگی به دیگران نیز در او کاسته شود.
علاوه بر این، باید به کودک فرصت دهید تا با افراد جدید نیز آشنا شود و تجربه‌های اجتماعی بیشتری کسب کند چرا که ترس و نگرانی والدین درباره آشنایی کودک با غریبه‌ها در واقع می‌تواند ترس کودک را نیز بیشتر کند و فرآیند استقلال او را کند نماید و شما نیز به مرور زمان متوجه خواهید شد که هیچ اتفاق بدی برای فرزندتان نمی‌افتد و این تعاملات برای رشد او مفید هستند.
یکی از اشتباهات رایج والدین، خوابیدن در کنار کودک پس از سنین مناسب است، اگرچه بسیاری از والدین از نظر عاطفی احساس می‌کنند که باید در کنار فرزندشان بخوابند، قطعا این رفتار می‌تواند روند استقلال کودک را به تاخیر بیندازد بنابراین برای تقویت استقلال کودک، از سنین پایین باید به تدریج کودک را تشویق کنید تا به طور مستقل در اتاق خود بخوابد و به مرور با این تغییر کنار بیاید چرا که این روند می‌تواند باعث شود کودک در مواجهه با دیگر موقعیت‌های جدید و افراد ناآشنا نیز احساس راحتی و امنیت بیشتری داشته باشد.
ترس از غریبه‌ها؛ واکنشی طبیعی در روند رشد
ترس از غریبه‌ها معمولاً از سن سه ماهگی آغاز می‌شود و این واکنش طبیعی کودکان به دنیای جدید و نیاز به محافظت از خود است و این مرحله اغلب تا یک سالگی نیز ادامه دارد و با افزایش آشنایی کودک با چهره‌های مختلف و دیگر افراد، این ترس کاهش می‌یابد. بسیاری از کودکان در این مرحله قادرند چهره‌های آشنا را از غریبه‌ها تشخیص دهند و احساس امنیت بیشتری داشته باشند.
با این حال، اگر نتوانید در این دوران حساس به ترس کودک رسیدگی کنید و او را در روند کاهش این ترس هدایت کنید، ممکن است این ترس‌ها به مشکلات جدی‌تری تبدیل شوند و در صورتی که ترس کودک از غریبه‌ها بعد از دو سالگی همچنان ادامه داشته باشد، به شدت در تعاملات اجتماعی او اختلال ایجاد خواهد کرد و حتی احتمال دارد که این ترس در آینده به اختلال اضطراب اجتماعی نیز تبدیل شود.
نیاز به مشاوره حرفه‌ای
اگر کودک شما ترس غیرطبیعی و شدید از افراد غریبه یا دیگر کودکان نشان می‌دهد و این ترس در طول زمان بهبود نیافته است، بهتر است با یک روانشناس کودک مشورت کنید زیرا مشاوره می‌تواند به شما کمک کند تا روش‌های صحیح برخورد با ترس کودک و همچنین کاهش اضطراب او را یاد بگیرید. متخصصان می‌توانند به شما ابزارهای مؤثری بدهند تا کودک شما در مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی احساس راحتی کند و اعتماد به نفس او نیز به خوبی تقویت شود.
در صورتی که این ترس‌ها بعد از سن دو سالگی ادامه یافت، مراجعه به یک روانشناس کودک توصیه می‌شود تا بتوانید راهکارهای علمی و عملی برای کمک به کودک در این زمینه دریافت کنید.
نکات پایانی
به عنوان والدین، درک ترس‌های کودک و همچنین پذیرش آنها یکی از مهمترین گام‌ها برای کمک به او در این دوران حساس است و مهمترین نکته این است که شما به کودک خود فرصت دهید تا با فشار کمتری از جانب شما به تدریج این مراحل را پشت سر بگذارد. انتظارات واقع‌بینانه از کودک و عدم عجله در فرایند رشد نیز می‌تواند به شما کمک کند تا به طور مؤثری به این مشکل رسیدگی کنید و به فرزندتان فرصتی برای رشد و یادگیری در مواجهه با غریبه‌ها بدهید.